Krivično ili kazneno pravo je izraz koji se u širem smislu koristi za pravnu granu koja se bavi zaštitom najvećih vrednosti određenog društva, odnosno čija je zaštita u domenu države, kao entiteta, koji ima isključivo pravo kažnjavanja (ius puniendi). To je sistem zakonskih pravnih propisa kojima se utvrđuju uslovi za primenu kazni i drugih krivičnih sankcija prema učiniocima krivičnih dela, a u cilju zaštite društvenog i ekonomskog uređenja određene države.
Postoje 3 osnovna elementa za određivanje opšteg pojma krivičnog prava. Prvi, krivično pravo je zakonsko pravo. To znači da se samo zakonom mogu regulisati pitanja krivičnog prava. Drugi, predmet regulisanja krivičnog prava su 3 osnovna pitanja: krivično delo, krivična odgovornost i krivična sankcija. Ovaj element znači utvrđivanje koja se društveno opasna ponašanja čoveka smatraju krivičnim delima, koja lica se smatraju krivično odgovornim, te koje se sankcije mogu izreći učiniocima. Treće, zaštitna funkcija krivičnog prava. Krivično pravo štiti društveno-ekonomsko uređenje države i izraz je društvenih odnosa koji postoje u određenoj zemlji. Prvi element je formalnog, a preostala dva materijalnog karaktera. Jedinstvo ovih elemenata čini tzv. materijalno-formalni pojam krivičnog prava.
Krivično pravo je specifično po tome što ono ne reguliše društvene odnose neposredno. Zaštita društvenih odnosa putem krivičnog prava ostvaruje se isključivo propisivanjem krivičnih sankcija prema licima koja ne poštuju određena društvena pravila. Sredstva krivičnopravne zaštite su krivične sankcije. Krivične sankcije su mere koje društvo prinudno primenjuje prema učiniocu krivičnog dela. Najčešće se sastoje u oduzimanju ili ograničavanju prava priznatih na osnovu opštih ustavnih i drugih pravnih normi. Osnovna krivična sankcija je kazna, a ostale sankcije su mere upozorenja (uslovna osuda i sudska opomena), mere bezbednosti i vaspitne mere. Krivične sankcije propisuju se samo zakonom, a izriče ih samo sud u društvenom interesu.
Krivično pravo u širem smislu se deli na:
- materijalno krivično pravo (krivično pravo u užem smislu),
- krivično procesno pravo,
- krivično izvršno pravo.
Prekršajno pravo je skup pravnih propisa kojima se određuju prekršaji, uslovi za prekršajnu odgovornost, prekršajne sankcije prema njihovim učiniocima, uslovi za propisivanje i izricanje prekršajnih sankcija, prekršajni postupak i postupak izvršenja odluke. Sadržina prekršajnog prava se nalazi u materijalnom prekršajnom pravu, prekršajnom postupku i postupku izvršenja odluka prekršajnih organa. Prekršajno pravo ima zaštitnu funkciju, koja se ogleda u zaštiti značajnih vrednosti kao što su: slobode i prava čoveka, društveno-ekonomsko i političko uređenje i pravni poredak. Društveni odnosi se prekršajnim pravom ne regulišu direktno, već posredno, propisivanjem i izricanjem prekršajnih sankcija za povrede, koje primenjuje država prinudnim putem, a koje se sastoje u ograničavanju ili lišavanju pojedinih prava.
Prekršajno pravo deli na:
- materijalno prekršajno, pravo koje ima svoj opšti deo (načela i instituti regulisani zakonom o prekršajima) i posebni deo (pojedinačni prekršaji),
- procesno prekršajno, ono sadrži odredbe koji regulišu proceduru primene materijalnog prava,
- izvršno prekršajno, pravo se bavi izvršenjem izrečenih prekršajnih sankcija.
Prekršaj se definiše kao društveno štetno protivpravno, iskrivljeno postupanje, koje je upereno protiv javnih interesa društva ili protiv javnog poretka, a čije izvršenje ne dovodi u pitanje ekonomske i političke osnove razvoja i opstanka društvenog i pravnog sistema, već se njima nanosi šteta pravnom poretku u vidu remećenja javnog reda i mira, slabljenja društvene discipline i ometanja vršenja funkcija državnih i drugih organa. Organi nadležni za prekršaje i izricanje prekršajnih sankcija su sudije za prekršaje, Veće za prekršaje i pojedini organi uprave.
Subjekti mogu biti aktivni (učinioci) i pasivni (ugroženi, povređeni). Zakonom o prekršajima kao subjekti su određeni:
- fizičko lice,
- pravno lice,
- odgovorno lice u pravnom licu,
- odgovorno lice u državnom organu, organu teritorijalne autonomije ili jedinice lokalne samouprave,
- preduzetnik (fizičko lice koje obavlja zakonom dozvoljenu privrednu delatnost radi sticanja dobiti).
Fizičko lice može biti izvršilac svakog prekršaja, dok pravno lice i odgovorno lice u pravnom licu mogu izvršiti samo prekršaje u oblasti privrednog i finansijskog poslovanja.
